PETAR Džadžić, jedan od najlucidnijih kritičarskih glasova u drugoj polovini HH veka, posvetio je, ne slučajno, čitavu studiju o Veliboru Gligoriću , ulazeći u genezu samog Gligorićevog kritičkog angažmana, koji je često delovao pogubno u srpskoj kritici.
PRIZNANjE Mladenović na Prvom međunarodnm Balkanološkog kongresa u Sofiji, 1966. Foto arhiv porodice Mladenović- Jurković
Stigavši u ruke moćnika komunističkog režima, kome je, kako je spomenuto „upravo tako nešto nedostajalo”, za predavanja iz iste oblasti koja je započeo na fakultetu, rukopis Ž. Mladenovića je poslužio za neverovatan uspon u karijeri tada aktuelnog predavača na fakultetu, Velibora Gligorića (pravnika po obrazovanju, koji nije imao doktorat ni iz jedne književne oblasti), dok je čitav potonji naučni rad dr Živomira Mladenovića obeležila jedna relativna „nevidljivost”, marginalizacija u književnoj nauci, uprkos sjajnim rezultatima, i u najplodnijim godinama njegovog života i rada. Njegov uporan rad u nauci, delom i dokazivanje, koje mu je višestruko ometano, omalovažavano, zaokružilo se ukidanjem njegovog radnog mesta u SANU i prevremenog penzionisanja. A za to vreme, njegov udžbenik – metodički briljantna studija i prva sinteza o epohi srpskog realizma – cirkulisao je kao jedan od najčitanijih i najpopularnijih udžbenika kroz gotovo četiri decenije, ne samo na Beogradskom univerzitetu, već i širom Srbije i čitave Jugoslavije, a ime Velibora Gligorića osvajalo neslućene visine neprikosnovenog autoriteta u srpskoj nauci i književnoj kritici. Koliko su Gligorićevo mesto, uticaj i moć proistekli iz ovog udžbenika, koliko je uživao nepodeljeno oduševljenje unutar struke, u skoro trideset godina rada na Univerzitetu (1947-1975), štaviše, donoseći mu i titulu akademika (a uskoro i predsednika SANU), govori i apologetski tekst Dimitrija Vučenova, u pogovoru Gligorićevoj knjizi U vihoru koji navodimo kao primer:
„Ako sredina, doba, životna klima utiču na ljude, daju im obeležje, isto tako i ljudi utiču na njih, daju im boju i ton, aromu i ukus. Ono prvo, češće je i, verovatno, uočljivije, ovo drugo je to daleko manje, mada se nalazi u našem vidokrugu. Ipak, ako su ljudi obeleženi vremenom, i vreme je obeleženo ljudima; nekima, razume se, više, a nekima manje, sasvim neznatno ili, možda, i nimalo. To obeležavanje vremena ljudima u javnom, društvenom životu, u umetnosti i književnosti, deo je viđenja istorijskog hoda čovekovog, njegovog kretanja kroz vreme. Ono, to obeležavanje vremena, pokazuje, ne retko, prelomne trenutke čovekovog hoda, trenutke kada se smenjuju dotrajale ili već „istrošene” vrednosti obaranjem njihovim da bi se otvorili putevi drugima, novima. A te prelomne trenutke donose i „nose” ličnosti koje obeležavaju jedno od vremena u nekoj životnoj oblasti. Jedna od takvih ličnosti je i Velibor Gligorić”. (Vučenov, Predgovor, 1975. )
ZAMISLIMO da je ovo sve izgovoreno i stoji u enciklopedijama napisano uz ime Živomira Mladenovića. No, nepotkupljivi „sud vremena” sa prvim decenijama XXI veka postepeno menja ovu paradigmu, jer iza čoveka ostaje samo delo, smanjujujući onovremenu glorifikaciju Gligorićevog imena među savremenicima. Naime, više književnih autoriteta kasnije sagledavaju Gligorića iz drugačijeg ugla, svodeći njegovo delo na objektivnu meru doneli su drugačije sudove o ovom kritičaru i akademiku, a da nisu ni znali za „slučaj” rukopisa Srpski realisti, suštinski, dajući time sve više za pravo „usamljeničkom glasu” Živomira Mladenovića.
Već je Petar Džadžić, jedan od najlucidnijih kritičarskih glasova u drugoj polovini HH veka, posvetio, ne slučajno, čitavu studiju o Veliboru Gligoriću , ulazeći u genezu samog Gligorićevog kritičkog angažmana, koji je često, po ovom kritičaru, delovao pogubno u srpskoj kritici. Na metodološki briljantan način, Džadžić dolazi do spektakularnih rezultata, svodeći čitav njegov kritičarski rad na „nezajažljivu osvetoljubivost”, usmerenu prevashodno na permanentno potiskivanje i omalovažavanje osnivača moderne srpske kritike i beogradske filološke škole – Jovana Skerlića i Bogdana Popovića – i to samo zbog svojevremeno njihove davno napisane negativne ocene zbirke pesama njegovog oca, učitelja iz Ripnja kod Beograda, što Džadžić doista superiorno psihoanalitički dijagnostikuje kao „identifikaciju sa agresorom”.
Takođe, vrlo je indikativno da otprilike šezdesetih godina HH veka, slične sudove iznosi i jedan tad potpuno skrajnuti, a vrhunski i nepotkupljivi intelektualac iz Leskovca – Nikolaj Timčenko, koji u svojim dnevničkim zabeleškama, a kroz sistematično praćenje književne scene, dolazi do sličnih zaključaka. Pišući na više mesta o Veliboru Gligoriću, i Timčenko uočava u Gligorićevoj poziciji vrhovnog kritičarskog arbitra „veliki raskorak” između mesta koje u celokupnoj književnosti i kulturi Gligorić zauzima i ostvarenog književno-kritičkog dela i rezultata tog rada . Dodatak ovome predstavlja i sasvim nedavno otkriveni, ekskluzivan podatak – o prijemu Velibora Gligorića u SANU, sa svedočanstvom šta je o njegovom prijemu u akademike mislio čuveni naučnik i akademik Milutin Milanković (tad sekretar Akademije). O ovome biće reči u narednim nastavcima feljtona.
Neosporno je da je Gligorić, objavivši Srpske realiste (1954), ubrzo potom primljen i u SANU, zauzevši kao akademik sam vrh tadašnje moguće karijere za jednog naučnika, kreirajući gotovo celokupnu kulturnu (književnu) politiku svog vremena, a često nanoseći neprocenjivu štetu svojim „prekim” sudovima, kako u sagledavanju srpske kulturne baštine i formiranju srpskog književnog kanona (nalazeći se u uređivačkim odborima, školskim programima, gde su naročito loše prošle književnice), tako i među savremenicima (kao član u mnogim žirijima) – neprikosnoveno utičući i kreirajući skoro trideset godina savremenu književnu srpsku i jugoslovensku scenu, ali i sa kasnijim negativnim ocenama o pojedinim književnicima ili delima, koje su revnosno prenosili njegovi nastavljači.
SLUČAJ je hteo da su se sudbine aktera ove drame stalno preplitale – obojica su, i Gligorić i Mladenović, ostvarili radni vek pod krovom SANU, što je još jedna ironija sudbine i ovog odnosa, dodatno ga zakomplikovavši – što se na stranicama ovih memoara čita poput uzbudljivog romana. Nema sumnje da je Živomir Mladenović imao redovan (sudski) način da dokaže plagiranje svog rukopisa. No, ako se podvuče izuzetno delikatno postrevolucionarno vreme u kojem je živeo, a to je doba Informbiroa i Golog otoka, Mladenović kao antikomunista, ali lojalan rodoljub i građanin (koji je to dokazao i učešćem u NOB-u), pred Veliborom Gligorićem kao osvedočenim levičarem sa oreolom logoraša sa Banjice i iz Dahaua, nije imao nikakve šanse.
Štaviše, što mu je V. Gligorić više ometao karijeru (ukidanjem Instituta za književnost pri SANU, sklanjanjem predloga za njegov izbor za dopisnog člana Akademije sa dnevnog reda, umanjivanjem autorstva i „vidljivosti” njegovog rada u sabranim delima iz Vukove zaostavštine, preprekama u vidu nemogućnosti za objavljivanje već dogovorenih dela (poput Skerlićevih Sabranih dela itd.), prevremenim penzionisanjem), Živomir Mladenović je još više radio i to nadoknađivao sve plodnijim naučno-istraživačkim radom (otkrića su ga prosto „htela”). Profesor Mladenović je to nadomestio objavljivanjem (o vlastitom trošku) svojih najvažnijih rukopisa, ali tek u prvim decenijama XXI veka, kada više nije bilo ni jednog živog aktera njegove prinudne izolovanosti u javnoj sferi književne nauke.
NEGIRANjE TEKOVINA
U TRENUTKU objavljivanja svoje studije (1987), Petaru Džadžiću nije bio poznat kritički tekst Branimira Ćosića (povodom Gligorićeve knjige Polemike, 1930), jer ga nigde ne navodi, a u kojem mladi Ćosić, više od pola veka pre Džacića, tvrdi potpuno isto – da je sav kritički angažman Velibora Gligorića (do tada) bio usmeren samo na negiranje tekovina istorijsko-kritičke i filološke škole “braće Popović” i Jovana Skerlića, o čemu ćemo detaljnije u narednim poglavljima.
SUTRA: ISTORIJA BESČAŠĆA IZ IDEOLOŠKIH VREMENA